پس از انعقاد یا شکلگیری عقد اجاره، حقوق و تکالیفی برای هریک از طرفین بهوجود میآید. برای مثال بهعنوان یکی از مهمترین تکالیف مالک (اجارهدهنده) میتوان به این مورد اشاره کرد که مالک موظف است مالی را که اجاره داده است در اختیار مستأجر قرار دهد بهگونهای که وی بتواند از آن بهطور کامل بهره ببرد. در صورتی که اجارهدهنده از انجام این تکلیف خودداری کند، میتوان از دادگاه اجبار او را درخواست نمود و چنانچه اجبار وی ممکن نباشد، مستأجر میتواند قرارداد اجاره را فسخ نماید (برهم بزند).
در مقابل وی مستأجر هم موظف است که در موعد مقرر در قرارداد، اجارهبها را به مالک پرداخت کند. در صورتی که مستأجر در موعد مقرر در قرارداد اجارهبها را پرداخت نکند، اجارهدهنده در ابتدا باید برای او اظهارنامهای ارسال نماید. اگر در طول یک سال دو مرتبه به علت عدم پرداخت اجارهبها این کار را انجام دهد ولی مستأجر همچنان اجارهبهای خود را نپردازد، مالک میتواند از دادگاه بخواهد که حکم تخلیه را صادر نماید. بنابراین مالک نمیتواند به صرف یک بار عدم پرداخت اجارهبها توسط مستأجر، برای تخلیهی ملک درخواست نماید. همچنین باید توجه نمود که اگر چنانچه مالک مبلغی به عنوان ودیعه یا تضمین و مشابه آن از مستاجر دریافت کرده باشد، در صورتی میتواند تخلیه ملک خود را از مستأجر درخواست نماید که این وجه را به مستأجر پرداخت نماید. در عرف به مبلغی که مستأجر در ابتدا بهعنوان تضمین به مالک پرداخت میکند، رهن گفته میشود.
تأمل و دقت در مواد قانونی ما را به این نتیجه میرساند که قرارداد اجاره دارای دو ویژگی بسیار مهم است. این ویژگیها عبارتند از:
قرارداد اجاره معوض (غیررایگان) است؛ یعنی همانگونه که مستأجر مالک منافع عین مستأجره میشود و میتواند از آن بهره ببرد، در عین حال نیز موظف است که مبلغ معینی را به عنوان اجارهبها به مالک یا اجارهدهنده بپردازد یا اینکه تعهد به پرداخت آن نماید. اینکه چه مبلغی و در چه بازهی زمانی بهعنوان اجارهبها به مالک باید پرداخت شود، به توافق مالک و مستأجر مرتبط است، اما در صورتی که در قرارداد اجاره اینگونه توافق کنند که مستأجر بهطور کلی اجارهبها نپردازد، قرارداد اجاره باطل خواهد بود. منظور از باطل بودن قرارداد اجاره نیز به معنای این است که این قرارداد هیچ اثری نخواهد داشت و گویا هیچ قراردادی منعقد نشده است.
معمولا در عرف به این ترتیب است که مستأجر بهصورت ماهیانه مبلغی را بهعنوان اجارهبها پرداخت میکند اما اگر طرفین قرارداد اجاره بر پرداخت مبلغ معینی بهعنوان اجارهبها توافق کنند اما زمان پرداخت آن را مشخص ننمایند، مستأجر موظف است در همان زمانِ انعقادِ قرارداد آن را بپردازد. بهعبارت بهتر، اگر طرفینِ قرارداد اجاره تصمیم 9دارند که اجارهبها در بازهی زمانی خاصی پرداخت شود باید آن را در قرارداد به صراحت بیان کنند.
قرارداد اجاره یک قرارداد موقت و مدتدار است و نمیتواند بهصورت دائمی منعقد شود. در واقع در این قرارداد مالکیت منافع برای مدت خاصی به مستأجر انتقال پیدا می کند و پس از پایان این مدت باید مستأجر آنچه را اجاره کرده است به مالک آن بازگرداند. به همین علت اگر در قرارداد اجاره مدت زمان آن مشخص نشود یا اگر طرفین با هم توافق کنند که این قرارداد به صورت دائمی منعقد شود، قرارداد باطل خواهد بود. علت اهمیت موقت (غیردائمی) بودن عقد اجاره آن است که اگر یک نفر مالک یک مال باشد و آن را بهصورت دائمی به یک شخص اجاره دهد با توجه به اینکه در این مدت مال در اختیار مستأجر خواهد بود و خودش نمیتواند از آن استفاده نماید، در واقع مالکیت او یک مالکیت متزلزل خواهد بود زیرا در عین حال که مالک یک مال است اما برای همیشه امکان استفاده از آن را از دست میدهد.